بررسی اقتصاد موسیقی در ایران

موسیقی در ایران در دوره‌‌های دور که تنها جنبه اجرایی داشته و هنوز موضوع نشر آن به صورت صوتی یا تصویری و حتی مکتوب مطرح نبوده است، خدمتی تلقی می‌‌شد که در اختیار افرادی خاص بود و طبعا به عنوان یک پدیده یا عامل اقتصادی برای عامه مردم مطرح نمی‌‌شد. اما در یکصد سال اخیر که نشر موسیقی موجب شد تدریجا نوعی تقاضای فراگیر در میان مردم ما برای بهره‌گیری از خلاقیت‌های هنر موسیقی شکل بگیرد، موسیقی نیز به عنوان یک کالای اقتصادی وارد سبد تقاضای مردم شد و نشر آثار موسیقایی در گونه‌های مختلف براساس ذائقه و علایق گروه‌های مختلف اجتماعی و سنی، بازاری را ایجاد کرد که در شرایط و موقعیت‌های مختلف اجتماعی اوج و فرودی را طی کرده است.

از دیدگاه علم اقتصاد پدیده‌ای که در جامعه وجه اقتصادی به خود بگیرد، یعنی به یک ‌نیاز برای بخشی از آن تبدیل می‌شود که با دو مقوله عمده یعنی عرضه و تقاضا مواجه است که در شرایط مختلف براساس کمیت هر یک در محل تقابل این دو عامل قیمت آن کالا یا خدمت تعیین می‌شود.

بدیهی است بررسی جامعی از موسیقی ایران از جهات مختلف اقتصادی، فرهنگی و محدوده‌های پذیرفته شده و شناور در حوزه نشر و معضلات تولید و نارسایی‌های بازار و دستیابی سهل و سریع متقاضیان به انتشارات موسیقایی همچنین تاثیر ویژه تبلیغات که جایگاه مهمی در رونق بازار دارد، نیازمند دسترسی به آمارهای لازم از بخش‌های مختلف ذی‌ربط در امر تولید و نشر این تولید اقتصادی جذاب برای اکثریت قریب به اتفاق مردم است. لیکن نظری عمومی بر عوامل تاثیرگذار بر روند تولید و عرضه آن می‌تواند زمینه را برای بررسی‌های جامع آتی که بی‌تردید در ارتقای بینش و برداشت فعالان این بخش از اقتصاد کشور تاثیر خواهد داشت فراهم کند.

به نظر می‌رسد برای دستیابی به دیدگاهی شفاف از روند فعالیت و حضور موسیقی و تولید و عرضه آن در جامعه نگاهی اجمالی برای معرفی وجوه مختلف آن ما را به ارزیابی بهتری هدایت کند.

1- عرضه:

مراحل مختلف تولید یک اثر موسیقایی از آغاز می‌تواند به شرح زیر انجام گیرد:

الف-آهنگسازی: که می‌تواند با سفارش متقاضی و یا با انگیزه شخصی آهنگساز انجام شود. بدیهی است هنگامی که این تولید براساس سفارش تولیدکننده انجام می‌گیرد بررسی‌های اولیه اقتصادی برای عرضه آن و میزان تقاضا با توجه به قیمت و شرایط عمومی بازار در مقطع خاص مدنظر قرار داشته است و امید موفقیت اقتصادی آن یا حداقل تامین خواست اولیه از تولید مورد انتظار است. البته مواردی نیز وجود دارد که سفارش‌دهنده براساس نیات دیگری از تولید یک اثر موسیقایی دارد که ممکن است جهات تبلیغاتی برای تولیدی دیگر و یا نوعی فعالیت فرهنگی هدف تولید واقع شده باشد.

ب-اجرا و نشر: اجرای یک اثر می‌تواند تنها برای برگزاری یک کنسرت فراهم شده باشد که در این صورت عرضه و تقاضا در محل اجرا شکل گرفته و اثرات اقتصادی این فعالیت محدود به دوره اجرای آن و فعالیت اقتصادی مرتبط با آن در حوزه تولید، تبلیغات، اجرا و خدمات جنبی مربوطه است.
در مواردی که از اجرای انجام شده اقدام به تهیه و انتشار نوارهای صوتی و تصویری نیز می‌شود می‌تواند بازار جدیدی نیز برای این محصول جدید در مجموعه یک فعالیت  هنری- اقتصادی منظور شود.

ولی در عموم موارد یا حداقل برای هنرمندانی که در آغاز فعالیت‌های خود هستند توجه اولیه خود را به نشر چند مجموعه موسیقی معطوف می‌کنند تا بتوانند با بهره‌گیری از استقبال احتمالی زمینه برگزاری کنسرت‌های اجرایی را نیز فراهم کنند. در این فعالیت تخصص‌های هنری و خدماتی مختلفی اعم از نوازندگان سازهای مختلف، استودیوهای ضبط موسیقی، صدابرداران، نت‌نویسان و … شرکت دارند و ابعاد اقتصادی آن تا ناشر اثر، توزیع‌کننده و فروشنده تسری پیدا می‌کند. سرمایه‌گذاری در بخش نشر آثار انگیزه‌های ویژه‌ای را می‌طلبد که از مهم‌ترین آن‌ها پذیرش ریسک «خواب سرمایه» و میزان انتظار از بازگشت سرمایه و سود احتمالی است.  تبدیل یک اثر موسیقی به نوار «کاست» یا «سی‌دی» و یا «دی‌وی‌دی» مستلزم صرف سرمایه از جانب تهیه‌کننده است. این سرمایه‌گذاری شامل هزینه‌های مربوط به تولید اثر، مواد خام (کاست، سی‌دی) و انتشارات مکتوب (برگ داخل نوار یا روی ‌سی‌دی، هزینه‌های طراحی و چاپ، پوستر) می‌شود که نهایتا پس از توزیع در خرده‌فروشی یا تدریجا با فروش آن‌ها سرمایه به کار گرفته شده باید مستهلک شده سود احتمالی به دست آید که موضوع فاصله زمانی میان سرمایه‌گذاری و بازگشت آن حایز کمال اهمیت است.

2- تقاضا

تقاضای آثار موسیقایی در بازار موسیقی ایرانی به عوامل مختلف و پیچیده‌ای مرتبط است که پیش‌بینی و برنامه‌ریزی برای آن برای تولیدکنندگان این آثار تدریجا مشکل‌تر و خطر عدم موفقیت در سرمایه‌گذاری بیش‌تر می‌شود. از آنجایی که بخشی از این عوامل با شرایط اجتماعی و عدم اطمینان از دستیابی به مجوزهای نشر پیوند پیدا می‌کند طبعا «ریسک» سرمایه‌گذاری افزایش یافته و انگیزه‌های فعالیت در این بخش را برای سرمایه‌گذاران محدود می‌کند.

در این میان معدودی ناشران مرتبط با نهادهای دولتی با انگیزه و طرح عنوان «نشر اثر فرهنگی» با نگرانی کم‌تری در بازار آثار موسیقایی فعالیت می‌کنند و می‌توانند از حمایت‌های مالی در شرایط نامناسب بازار برخوردار باشند.
رونق بازار تقاضای یک اثر موسیقایی به عوامل مختلفی از جمله امکانات تبلیغی از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری و نشریات، فرصت حضور در هنگام وجود خلأ برای نوعی از موسیقی در بازار، بهره‌گیری از حضور هنرمندان سرشناس در تولید، کیفیت فنی تولید و توزیع به موقع و گسترده اثر همزمان با تبلیغ رسانه‌ای و نهایتا معیار هنری اثر که تضمین‌کننده استمرار فروش آن در بلندمدت است، بستگی دارد.

3- قیمت:

موضوع قیمت آثار موسیقایی از اهم مواردی است که می‌تواند موجب تشویق یا تحدید انگیزه‌های تولید به ویژه در ارتقای کیفیت آن آثار باشد.

چنانچه هزینه تولید یک اثر موسیقایی به تفکیک بررسی و با قیمت عرضه شده در بازار مقایسه شود تردید بسیاری از تولیدکنندگان این‌گونه آثار جهت افزایش سرمایه‌گذاری برای ارتقای کیفیت آثار اعم از ساخت و اجرا را قابل‌توجیه‌تر می‌کند.

عموما با قیمت بالفعلی که در مقایسه با قیمت این‌گونه آثار در بازارهای سایر کشورها بسیار نازل است. قیمت بخش‌هایی که مرتبط با مواد اولیه است مرتبا طی سال‌های اخیر افزایش یافته و طبعا با توجه به ثابت ماندن نسبی قیمت این آثار در بازار، تولیدکننده تنها می‌تواند برای اطمینان از بازگشت سرمایه و پذیرش «ریسک» فعالیت اقتصادی خود از هزینه‌های بخش هنری اثر بکاهد که عملا به تنزل کیفیت این آثار از جهت بروز و حضور خلاقیت‌های هنری در اثر و ضعف اجرا می‌انجامد.

بر همین اساس امکان سرمایه‌گذاری با قیمت‌های کنونی و امید به بازگشت سرمایه و حداقل سود در «تیراژهای» بسیار بالا میسر می‌شود و آن نیز بدون برخورداری ا‌ز حمایت‌های تبلیغاتی و رسانه‌ای تقریبا ناممکن است و به همین جهت تولیدکنندگان امتیاز ویژه‌ای برای هنرمندانی که امکان پخش رسانه‌ای آثارشان فراهم باشد قایل بوده عملا میدان برای ورود هنرمندان جوان و جدید به این بازار بدون دستیابی به مجرایی جهت معرفی توانایی‌‌های خود به مستمعین تنگ‌تر می‌شود.

عواملی که می‌تواند در پایین نگاه داشتن قیمت آثار موسیقایی مورد توجه قرار گیرند، عبارتند از:

– جایگاه محصولات فرهنگی در سبد مصرف خانواده: این امر ارتباط مستقیمی با سطح توسعه‌یافتگی کشورها و توجه دولت به ترغیب جامعه «به شیفت» الگوی مصرف خانواده از مواد مصرفی و تزیینی به تولید فرهنگی (اعم از کتاب و سایر جنبه‌های فرهنگی و هنری) دارد. بدیهی است سطح درآمد سرانه در این گونه کشورها، نیز زمینه مناسبی برای اعمال این گونه سیاست‌ها است.

– تاکنون شأن و جایگاه خالقان آثار هنری و آن اعتباری که جامعه باید همانند مالک یک ملک برای آثار آن‌ها کاملا تامل شود در فرهنگ عمومی جامعه ایرانی جاری نشده و با وجود آن که عمر و اهمیت یک اثر هنری می‌تواند به مراتب طولانی‌تر و کیفیت ارزشمندتری را نسبت به یک کالای اقتصادی (منقول و یا غیرمنقول) داشته باشد توجه و تعهد کم‌تری نسبت به حفظ و بهره‌برداری از آن احساس می‌شود و به همین لحاظ تکثیر و استفاده بدون رعایت حقوق پدیدآوردندگان، اقدامی ناشایست و مذموم شناخته نمی‌شود و می‌توان با پرداخت قیمت یک واحد از یک اثر تعداد کثیری را به ضرر تولید‌کننده داخلی تکثیر و توزیع کرد. این اقدام به خصوص در گرمای بازار نشر یک اثر بسیار ضربه زننده است.

در خاتمه

اقتصاد موسیقی در دنیای امروز جدا از جهات فرهنگی آن که احتمالا از نظر عیار هنری تنزل کرده است اما در بعد اقتصادی بازار صدها میلیارد دلاری با میلیون‌ها فعال در بخش‌های هنری و خدماتی آن را تشکیل می‌دهد. در حال حاضر هر روز صدها اثر جدید با تیراژ‌های میلیونی در نقاط مختلف جهان منتشر می‌شود و از مرزهای ملی کشور تولیدکننده عبور کرده در بازارهای دیگری نیز عرضه می‌شود و طبعا با بهره‌گیری از مزایای تولید انبوه و هزینه تولید کم‌تر به ویژه دسترسی به امکانات تبلیغات ماهواره‌ای سود سرشاری به دست می‌آورد. در این میانه ایران از جمله معدود کشورهایی است که برای انتشارات فرهنگی و هنری ضوابط خاصی متناسب با هنجارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه قایل است و به ویژه در موسیقی کلامی که حوزه اصلی برای رونق اقتصاد موسیقی را تشکیل می‌دهد حفظ سطح کیفی و عیار اثر و توجه به جایگاه فرهنگی تولید این گونه آثار از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است.

از سوی دیگر در جهان امروز، ذائقه شنیداری نسل حاضر تغییر عمده‌ای کرده و نسل امروز کشور نیز از این تحول سطحی‌نگری بی‌نصیب نمانده است. البته بخشی از این تغییر مربوط به شرایط عمومی زندگی اجتماعی فرهنگی و تکنولوژیک دنیای مصرفی معاصر است. هر روزه فعالان حوزه اقتصاد و تکنولوژی خواسته‌های جدیدی را در جوامع مختلف خلق می‌کنند و بهره‌گیری از پدیده‌ها و خلاقیت‌های معنوی نیز در قبال استفاده از مواهب و ابداعات مادی به زمان و دفعاتی کوتاه‌تر محدود می‌شود و موسیقی یک‌بار مصرف، همانند لیوان یک بار مصرف سرفصل تولد نشر در مغرب زمین قرار می‌گیرد.

اکنون پای‌بندی به اصول فرهنگی و اخلاقی نشر و فعالیت در بازار فرهنگ و هنر به نحوی که در دهه‌های قبل اعتبار محسوب می‌شد،  روز به روز کمرنگ‌تر می‌شود. ناشران برای ادامه حیات خود کم‌کم از آن اعتبار و اعتقاد به حفظ موازین فرهنگی در فعالیت‌های خود فاصله می‌گیرند و بخش دولتی نیز برنامه‌های به روز و بلندمدتی متناسب با تحول ابزارهای فرهنگی کنونی در جهان و با توجه به آنچه که در قرن تحول عظیم ارتباطات می‌گذرد، تدوین و به مورد اجرا نگذاشته است در این میانه در کشوری 70 میلیونی و ظرفیت‌های اقتصادی قابل توجه به ویژه گرایش و انگیزه حضور در بازار موسیقی به عنوان یک تقاضای موثر از یک سو و زمینه‌های مطلوب عرضه از جهت کمی و کیفی برای تولید آثار مناسب فعالیت در حوزه اقتصاد موسیقی با ابهام و تردید تولیدکنندگان سنتی، امتناع تولیدکنندگان و علاقه‌مندان جدید برای سرمایه‌گذاری در این حوزه روبه‌رو است.