زبان در گذر تاریخ

بحث در مورد «زبان» بسیار گسترده است و در این اندک نمی­گنجد لذا اگر این مختصر قادر باشد، تنها می‌تواند بخشی از آن را شامل شود، با این توضیح، موضوع را آغاز می­کنیم. انسان در آغاز آفرینش به عنوان موجودی نا آگاه، خود را با کلیّتی یکپارچه و پیچیده روبرو دید که توان استدلال و تمایز بین اجزاء آن را نداشت. امّا به­ تدریج و طیِ فرآیندی طولانی، اجزاء هستی از یکدیگر منفک شده و به دلیل این انتزاع، او قادر شد آرام­ آرام از حالت موجودی بسیار ضعیف و زبون خارج و بر طبیعت مسلّط گردد، لکن تسلّط وی بر طبیعت مستلزم شناختی بود که طی هزاران سال برخورد و تقابل او با جهان خارج حاصل شد، همین مکانیسم را می­توان به پیدایش کلام و سپس زبان نیز تعمیم داد زیرا وابستگی زبان و اسطوره آن­چنان فشرده و تنگاتنگ است که به سختی می­توان تقدّم یکی را بر دیگری تعیین نمود.

بدین صورت نخستین آفرینش کلام، بایستی از تصوّر شخصی الهام گیرد، امّا حقیقت هرچه باشد از این واقعیّت نمی­توان گریخت که در تکاملِ اندیشه از تجربه لحظه­‌ای تا استقرار مفاهیم و از تأثّر حسّی تا تشکیل اطلاّعات در ذهن؛ (زبان و اسطوره) نقش­های همانندی را بازی کرده زبان و اسطوره، همیشه دست­ به­ دست هم داده تا راه را برای ترکیبی متعالی­‌تر و منطقی­‌تر هموار سازند. بنابراین آفرینشِ ذهنی و بینش وحدت یافته­‌ی ما از جهان، از آن­ها نشأت می­گیرد. اساساً باید متذکّر شد همه­‌ی ساختارهای کلامی، و نیز تمامی هستی­های اسطوره­ای به­ گونه­‌ای از برخی قدرت­های متافیزیکی برخوردار می­شوند، به نحوی که” کلمه”به مثابه­‌ی نوعی نیروی آغازین در آمده و سراسر هستی و عمل از آن جان می­یابد تا جایی­که در اکثر قریب به یقین افسانه­‌های باستانیِ مربوط به آفرینشِ اسطوره جایگاه والای” کلمه” به خوبی هویداست. این مسأله حتّی پس از پیدایش ادیان الهی به قوّت خود باقی ماند و در قصص مربوط به آفرینشِ جهان ” کلمه” به شکلی کاملاً پیوسته با خدای یکتا حضور پیدا می­کند. بدین­سان کلمه به­ عنوان سر منشأ همه­‌ی هنرهای مکتوب و سنگِ­ بنای تمام متون ادبی/ هنری نه تنها سرچشمه، بلکه گاهی برترین قدرت متافیزیکی است. پس واژه‌­ی ” کلمه” غالباً نام “رب” و گاهی حتّی خودِ آن است آن­جا که می­فرماید: “کلمه الله حی العُلیا” این معنا در انجیل یوحنّا نیز با عبارت “در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود” به خوبی روشن و متبلور است.

انسان اساساً موجودی است اجتماعی که مهم‌ترین نیازش برقراری ارتباط با هم­نوعانش و همچنین ایجاد رابطه­ی تفهیم و تفاهم است. در غرب سده­‌ی بیستم میلادی زبان به­ عنوان یک”نشانه­‌ی معنایی” مطرح شد. در واقع علم “زبان‌شناسی”(‏Linguistics) می‌کوشد تا به پرسش‌های بنیادینی چون: “زبان چیست؟ چگونه عمل می‌کند؟ و از چه ساخت‌هایی تشکیل شده‌ است؟”پاسخ دهد همینطور می­کوشد تا پاسخی بیابد مبنی بر این­که یک زبان با زبان‌های دیگر چه قرابت و مشابهتی دارد؟ مطالعه­‌ی فراگیر زبان، رویکردی چند بُعدی را می­طلبد. مانند: “رابطه و تعامل زبان و ذهن، زبان و قوه­‌ی تخیّل، زبان و فرهنگ، زبان و شناخت، زبان و تکامل، زبان و منطق، زبان / محیط­ زیست و جامعه، زبان و قانون، زبان و هوشِ مصنوعی، زبان و رویکردهای فلسفی، زبان/ تفکّر/ سیاست، نشانه‌های ارتباطی”و بسیاری موارد دیگر که همگی می‌توانند زیرمجموعه‌هایی از رشته­‌های مرتبط با زبان­شناسی تلقّی شوند.

باید گفت نخستین کسی که زبان را به عنوان دستگاهی از نشانه­‌ها، نظم یافته از آواها و نشانه‌های کلامی یا نوشتاری برای فهم اندیشه­‌ها تلقّی کرد، زبان شناس معروفی بود به نام ” فردینان دوسوسور” (1913-1857،F.de Saussure) این زبان­شناس سوئیسى که پایه­‌گذار علم نشانه­ شناسی نیز بود اعتقاد داشت: “زبان پدیده­‌ای­ست ذهنی که به صورت گفتار، نوشتار و یا اشاره تجلّی می‌یابد” سنّت­گرایان نیز بر این باور بودند که الگوی اشاره و نوشتار بر گفتار تقدّم دارد. پس با این تعریف “زبان مجموعه‌ای از نشانه‌های قراردادی خواهد بود که در امتداد یک بُعد و برای انتقال پیامی استفاده می‌شود”. (به عبارت دیگر هر نشانه از پس نشانه­‌ی دیگر به نوبت می‌آید و همینطور الی آخر). ویژگی­‌ای که زبان را از دیگر نظام‌های قراردادی برای انتقال پیام متمایز کرده خاصیّت تجزیه­‌ی دوگانه­‌ی آن‌ است که زبان را تا حد واحدهای بدون معنا و تکرار شونده، پیش می‌برد. در دیدگاه ” زبان شناسی” زبان، به اجزاء کوچکتری تحت عنوان واژه تقسیم می­شود که به آن” نشانه” می­گویند.

سنّت­گرایان زبان را به سه بخش یا الگوی زبانی تقسیم می‌کنند که عبارتند از:

الف) زبانِ گفتاری؛ که نشانه‌های آن صوتی­‌اَند.

ب) زبان نوشتاری؛ که نشانه‌های آن خطی یا تصویری­‌اَند.

ج) زبانِ اشاره؛ که نشانه‌های آن اشاره­‌ای­‌اَند و قدمتش به اوائل خلقت بشر می­رسد.

در زندگی انسان، هیچ رفتار ارتباطی­‌ای به اندازه­‌ی ارتباطات کلامی، وسعت و تأثیر نداشته و هیچ پدیده­‌ی ارتباطی­‌ای تا اینقدر با زندگی انسان، عجین نیست. روان­شناسان در این مورد اتّفاق نظر دارند که انسان، از راه زبان است که تکامل و تحّولِ اساسی پیدا می­کند.

این­گونه بود که انسان با زبان آشنا شد و زبان شد مسئله­‌ی اصلی زندگی او، البته برخی معتقدند  این انسان است که مخلوق زبان است نه زبان مخلوق او؛ به هر صورت زبان، روابط اجتماعی را مستقر، و نه تنها انسان را از انزوا نجات بخشید، بلکه وی را بر طبیعت نیز مسلط ساخت. بدین­ ترتیب انسان توانست با نام­گذاری بر اشیاء، روحِ آنها را مسخّر خود ساخته و از دایره­‌ی هیأتِ کلّی­شان خارج نماید. پس انسان برای هر پدیده­ای نشان و علامتی قائل شد و از طریق همان با هم­نوعانش ارتباط برقرار نمود و پس از آن بود که توانست از حالت توحّش و اصوات انعکاسی اوّلیه، رهایی یافته و به دلیل تکرار و تعدّد نشانه­‌های مکشوف و قراردادهای وضع شده در زبان، به فهم بیشتر دست یازد و به همین سبب قادر به تشخیص، تحلیل و تفسیر مسائل مختلف گشت. این آگاهی و شناختی که در پس آن می­‌آید ناشی از زبانی بود که سرشار از نشانه­‌ها و قراردادها که همه­‌ی انسانها در گفتارها و کلامشان از آن سود جسته و بهره می­برند. چگونگی ترکیب این نشانه­‌ها و قراردادها زبانِ فردیِ هر یک از ما را موجب می‌­شود، البته با شرط رعایت نشانه­‌های پذیرفته شده‌­ی زبانی؛ البته باید گفت که زبان گذشته از بار معنوی و ژرف امروزیش، به عنوان یکی از مهم­ترین شاخص‌­ها و الگوهای رشدِ فرهنگ بشری نیز محسوب می­شود، چرا که دیگر تنها همان کاربُرد اولیّه و ارتباط ساده با دیگران را ندارد، بلکه به ابزاری جهت فهم اندیشه­‌ها و بیان ارزش­های فردی/ اجتماعی/ مذهبی و تاریخی تبدیل گردیده، اینجا است که می­توان اظهار داشت زبان در گستره­‌ی هویّتِ جامعه معنا و کارکرد خود را یافته و مبدّل به شاخصی برای تعیین درجه­‌ی تعالی و تکاملِ فرهنگ و ادب ملّت­ها گردید. ” انسان، زبان را ساخت و زبان، انسان را از حضیضِ ذلّت و ظلمت به اوج لذّت و طلعت رسانید”

علت اینکه هنوز یونانیانِ باستان را تا این درجه با شگفتی نگریسته و در برابر عظمتِ اندیشه و هنر آن­ها انگشتِ حیرت می­گزیم، همانا زبان کامل­ِشان است. زیرا در نزد ایشان زبان، ابزاری بود که توسط آن می­توانستند هویّت فرهنگی خود را به جهانیان منتقل سازند. امروزه ما با فاصله­‌ای ۲۵۰۰ ساله و تنها از طریق یادگارهای فلسفی/ علمی/ هنری همچنین از طریق نمایش­نامه­‌های بسیار زیبا، غنی و بسیار مستحکمی که از آنان و از طریق زبان به ما رسیده به عظمتِ منطق و باورهای اعتقادی ایشان پی می­بریم. امّا مسئله­‌ی زبان به یونان و آثار شکوهمند آن خلاصه نمی­شود بلکه هرچه پیشتر می­‌آییم به دلایل مختلفی چون رشد و گسترش جوامع هم­چنین نزدیکی تمدن­ها و فرهنگ­ها با هم و بالندگی علوم و پدید آمدن دولتها و روش­های حکومتی مختلف و پیدایش مفاهیم جدید در پوششی از نشانه­‌ها قراردادها و تمثیل­های مختلف، از این پس زبان به عنوان مهمترین عامل ارتباطی، بیش از پیش محک و ملاک تشخیص هویّت فرد و جامعه گردید؛ هم از این تاریخ است که اساساً بحث نشانه و نشانه‌­شناسی در “هنر و فلسفه” مطرح و سبک­ها و شیوه‌­های متفاوت زبانی و به تبع آن بیان حاصل شد. به نظر”هگل”هنر هر نشانه­‌ای متوجّه­‌ی کشف نیروهای مبهم و مرموزی است که هم در طبیعت و هم در رویدادهای تاریخی، اجتماعی وجود دارند. انسان برای بیان مقاصد و انتقال مفاهیم­‌اَش، از ” کلمات” به صورت گفتاری، نوشتاری و یا تصویری سود می­جوید، به عنوان مثال: ” کلماتی که زبان را می­سازند، مملو از نمادهای مختلفی­‌اَند که یا این جهانی و مربوط تجربه­‌ی کلّی و تاریخی بشرند و یا مربوط به تجربه­‌ی سرزمین و مردمی خاص با هویّتی مشخّص که از آن نمادها متبلور گردیده است اینجاست که زبان و نشانه­‌هایش متنوع­­‌تر، غنی­‌تر و پیچیده­‌تر می­گردد و مسئولیّت آن نیز به عنوان حامل هویّت­های اخلاقی، اجتماعی و شخصیّتی نسبت به گذشته بیشتر می­شود.

سینا مُذّهب یوسفی