هنر اجرای مدرن

علی روغنگران:

سرانجام پس از نزدیک به یک ماه تعطیلی تئاتر مشهد، با ورود سه نمایش به چرخه اجرا، سال هنری ۱۴۰۳ برای علاقه مندان به تئاتر شروع شد. یکی از این نمایش ها «پرفورمنس گُم» به طراحی و کارگردانی احسان دبیر است که از پنجشنبه شب در تماشاخانه شمایل روی صحنه رفته است. «پرفورمنس گُم» البته در تابستان سال گذشته نیز مدتی روی صحنه بود و از این رو می توان بازگشت مجددش به صحنه را دور دوم اجرای این نمایش دانست.

پرفورمنس، عموما به نوعی از اجراهای تئاتری اطلاق می‌شود که در آن‌ها، بدن بازیگر بیش از هر چیزی درگیر بوده و گروه اجرایی با انجام مجموعه حرکات کوریوگرافی شده که در حالت عادی نمی‌بینیم، سعی می‌کند معنا و مفهوم، و یا داستان خاصی را به مخاطب انتقال دهد.

تئاتر سنتی بر مبنای تجسم بخشیدن به شخصیتِ نمایشی توسط یک بازیگر خاص شکل می گیرد. ولی هنر اجرای مدرن(Performance) کار خود را بر اساس شخصیت هایی که قبلا توسط هنرمندان دیگر خلق شده است شکل نمی دهد، بلکه بر مبنای بدن خود اجراگران(بازیگران پرفورمنس) زندگینامه شخصی آنها، و تجربه خاص آنها در درون یک فرهنگ یا جهان پیش می رود، و بر اساس آگاهی آنها از این اعمال و فرآیند نمایش آنها برای تماشاگر، وجه اجرایی می یابد.

نکته دیگری که در تقابل با تئاتر قرار می‌گیرد، این است که در تئاتر؛ اعم از شکل کلاسیک و شکل مدرنش، معمولا در هر لحظه از نمایشنامه و اجرا، توجه تماشاگر به یک مسئله خاص جلب می‌شود و از اینکه توجه تماشاگر به چند موضوع خاص جلب شود، خودداری می‌کنند. این مسئله برای پیشبرد داستان خیلی مهم است؛ البته مسائل جانبی همیشه وجود دارد؛ ولی آن چیزی که در مرکز توجه قرار می‌گیرد در هر صحنه و یا در هر لحظه‌ای از صحنه، یک مسئله است و نه چند مسئله. اجراکنندگان پرفورمنس، علاقه‌مند هستند که معکوس عمل کنند؛ یعنی در هر لحظه، تماشاگر به چند نقطه و چند موضوع متفاوت توجه داشته باشد و او را در انتخاب، آزاد می‌گذارند و در نتیجه هر کس، یک جا را نگاه می‌کند و یا یک چیز را تعقیب می‌نماید و همه اینها همزمان اتفاق می‌افتد.

«پرفورمنس گم» اثری از گروه تئاتر شمایل است که محمد طهان تهیه کنندگی آن را بر عهده دارد و بازیگران این اثر با ترتیب ورود به صحنه؛ صادق حمیدی، سجاد کریمدخت، مهتاب حسین زاده ناظری، مریم محمدی، آتنا حسینی، ژاله آذرگون، تارا قاسم زاده، علی حسینی، آرمین رشتخواری، فرهاد امیری شادمهری و امید دبیر می باشند.

احسان دبیر، طراح و کارگردان «پرفورمنس گُم» با اینکه پیشنهاد اجرای این کار در تهران را داشت ترجیح داد که اول در شهر خودش نمایش اش را روی صحنه ببرد و آنگونه که می گوید در دور اول اجرا بازخوردهای خوبی از مخاطبانش گرفته و حس خوبی از این بابت دارد.

حبیب قانونی روزنامه نگار و منتقد سینما و تئاتر درباره «پرفورمنس گُم» می گوید: «در وضعیت کنونی اقتصاد تئاتر، کسی که تصمیم می‌گیرد با استفاده از زبان بدن کاری را روی صحنه ببرد، آن هم به عنوان اولین اثر کارگردانی، به نظرم خیلی شجاعت و جسارت داشته است. تماشاگر، این سبک کار را کم دیده و بخشی از آن به این دلیل است که بسیاری از هنرمندان و کارگردانان تئاتر چنین ریسکی نمی‌کنند. از طرفی به دلیل اینکه مخاطب این سبک را ندیده، شاید برقراری ارتباط با کار برایش راحت نباشد. به نظر می‌رسد در نمایشی که پایه و اساس آن زبان بدن است، ریسک و جسارت، حرف اول را می‌زند. در هر حال ما باید شرایط اقتصادی را در نظر بگیریم که آیا سرمایه‌ای بازمی‌گردد یا خیر. اگر کارگردان ذاتا به این کار علاقه‌مند نباشد، خیلی سخت به این سمت می‌رود.»

قآانی همچنین عنوان کرد: «هر نمایشی متن نمایش‌نامه‌ای دارد و وقتی نمایش تمام می‌شود، مخاطب اگر بخواهد، می‌تواند به متن رجوع کند و آن را بخواند اما در این سبک از نمایش طرح و ایده از خود کارگردان است و قسمت بدِ آن هم همین است که پایان اجراها در واقع مرگ آن نمایش است و عملا به کدهایی که در ذهن کارگردان قرار دارد، هیچ دسترسی وجود ندارد.»

نوید اسدیان، کارگردان تئاتر نیز درباره «پرفورمنس گُم» می گوید: پرفورمنس گم و احسان دبیر بسیار قابل احترام هستند، از این جهت که نمایشی را روی صحنه آورده که تاکنون نظیرش در مشهد اجرا نشده است. اتفاقی که مخاطب عام به طور کل و مخاطب خاص بسیار کم با آن آشنایی داشته است.»

وی با اشاره به اینکه زیرساخت‌های ما برای اجرای پرفورمنس بسیار ضعیف است، افزود: «متخصص این‌ کار را در مشهد خیلی کم داریم و برای اولین بار است که چنین اجرایی در مشهد روی صحنه می‌رود.

نمایش همیشه دو بعد دارد؛ یکی اینکه تماشاگر را به سالن تئاتر بکشاند و دوم اینکه تماشاگر را راضی از سالن به بیرون هدایت کند که این اتفاق با نمایش‌هایی که روتین اجرا می‌شوند، در ژانرهای مختلف رخ می‌دهد اما برگزاری و اجرای این پرفورمنس به این شکل جرات و جسارتی می‌خواهد که از این بابت به احسان دبیر و گروهش تبریک می‌گویم.»

اسدیان در ادامه گفت: «در مورد این اجرا چیزی که بیشتر به چشم می‌آید، حرکات فرمی، موسیقی کار و موضوعات دیگر است اما قبل از آن باید روی متن گم تمرکز کرد و به آن پرداخت. باید بدانیم که پرفورمنس قرار نیست داستان‌گو باشد بلکه قرار است روایتگری کند. در اینجا می‌توان تفاوت داستان و روایت را دید؛ اتفاقی که باعث می‌شود ما از نقطه‌ای به نقطه دیگر برسیم که این خود فرمول روایت بوده و کاری است که احسان دبیر در اجرا به آن دقت کرده است. اگر متن و محتوایی نباشد، طبیعتا فرم هم با محتوا نمی‌تواند تطابق پیدا کند؛ بنابراین احسان دبیر به عنوان نویسنده هم انسان قابل احترامی است.»

اسدیان افزود: «در پرفورمنس گم کارگردان تعلیقاتی را طراحی کرده و اتفاقا برداشت‌های مناسبی را از این تعلیقات به دست آورده است. به این معنا که مخاطب را بلاتکلیف نمی‌گذارد و پایان‌بندی این کار هم از نقاط قوت آن است و مخاطب را رها نمی‌کند. اصطلاحی در تئاتر وجود دارد که تئاتر خوب تئاتری است که زمانی که تمام می‌شود، تازه در ذهن مخاطب شروع شود. تصور می‌کنم این اتفاق با پایان‌بندی گُم رخ می‌دهد.»