انتقال جایگاه تشبیب

آنچه از کتب بلاغی دربارۀ جایگاه تشبیب در ساختار عمودی قصیده گفته شده، مبیّن این موضوع است که در دیدگاه اصحاب بلاغت، مکان همیشگی تشبیب در صدر و ابتدای قصیده بوده و این نکته به­ عنوان مشخّصه­ای برای ماهیت آن برشمرده­ شده­ است. این نکته را عموماً و با نگاهی کلّی در گسترۀ آثار ادب فارسی می­توان­ پذیرفت. امّا زمانی که نگاهی جزئی و خوانشی تازه و انتقادی در قصاید در دسترس ادب فارسی داشته­ باشیم، متوجّه خواهیم­ شد که این حکم همیشگی نبوده و نمی­توان آن را یک اصل غیرقابل تغییر دانست؛ زیرا شواهدی در متون کهن وجوددارد که نمایانگر تغییر جایگاه تشبیب و انتقال آن از صدر به پایان قصیده است.

این موضوع را می­توان از دورۀ غزنوی تا دورۀ مغول و در آثار سخنوران سبک خراسانی و عراقی جستجو کرد. مطالعه و بررسی نمونه­ های موجود از این ساختارشکنی، چگونگی تحوّل تشبیب­ های ادب فارسی را در جوانب گوناگون نشان­ می­دهد. نخستین­ بار فرّخی سیستانی جایگاه تشبیب را از ابتدای قصیده به انتهای آن انتقال­ داده­است. البته این تغییر جایگاه به اشکال گوناگون در برخی قصاید ظاهرشده­ است که در ادامه تلاش­ می­ شود ضمن بررسی نمونه­ های موجود، چارچوب و قاعدۀ ساختاری آن نیز شناسانده شود.

این مبحث ممکن است با آنچه بلاغیون دربارۀ «تجدید مطلع» گفته­ اند، تخلیط­ شده و مورد انتقاد قرارگیرد. امّا نکاتی که پس از این بیان­ می­ شود، مؤیّد تازگی این مبحث و تمایز آن با موضوع «تجدید مطلع» خواهدبود. دربارۀ تجدید مطلع نظر همایی چنین است: «گاه هست که شاعر در اثنای قصیده، مطلع مصرّع تازه­ می­ آورد چنانکه گویی قصیده را بر همان وزن و قافیه از  سر گرفته­ است. این عمل را در اصطلاح شعرا تجدید مطلع یعنی تازه و نوکردن مطلع می­گویند» (همایی،1377: 113-112).

عنوان «مطلع» در قصاید فارسی به معنای «ابتدا و سرآغاز» بوده و این معنا عمومیّت دارد. به این معنی که به هر سرآغاز و شروعی در صدر قصیده می­توان عنوان «مطلع» را اطلاق­ کرد. امّا زمانی که سخن از تشبیب به میان می­ آید این عمومیّت از میان رفته و آغاز قصیده دارای ماهیّت و ویژگی مشخّصی شده که آن را از هر گونه سرآغازی متمایز می­سازد. همانگونه که پیش از این ذکرشد، فرّخی سیستانی نخستین کسی است که در این زمینه طبع­ آزمایی کرده و در دو قصیده جایگاه تشبیب را تغییرداده­است. نمونۀ نخست قصیده­ای است با مطلع:

گر چون تو به ترکستان ای ترک نگاریست

هر روز به ترکستان عیدی و بهاریست
(فرّخی سیستانی،1349: 21)

فرّخی در این قصیده تشبیبی در وصف معشوق آورده­است و پس از ابیاتی در ستایش ممدوح و پیش از دعای تأبید و شریطۀ قصیده مجدداً تغییر موضوع داده و به وصف خزان پرداخته­ است.

هنگام خزانست و خزان را به رز اندر
بنمنوده همه راز دل خویش جهان را

نونو ز بتی زرین هرجای بهاریست
چون ساده­دلان هر چه به باغ اندر ناریست…
(همان: 23)

نمونۀ دیگر مربوط به قصیدۀ مشهور فرّخی با مطلع زیر است:

با کاروان حله برفتم ز سیستان

با حلّۀ تنیده ز تن بافته زجان
(همان:329)

شاعر پس از مقدّمه­ ای در توصیف شعر و با عبور از ابیات ستایشی خود، در پایان قصیده به فصل بهار و نوروز اشاره­ می­کند و ابیاتی را در تویف بهار می­ آورد و سپس به شریطه روی­ می­ آورد.

فصل بهار تازه و نوروز دلفریب
عید خجسته دست وفا داده با بهار

همبوی مشک باد و زمین پر ز بوی بان
باد شمال ملک جهان برده از خزان
(همان: 331)

نکاتی که از این دو نمونه دریافت­ می­ شود این است که: 1. فرّخی در پایان قصیده تجدید مطلع نکرده و بدون آوردن بیت مصرّع، موضوع را تغییرداده­ است. 2. موضوع هر دو تشبیب پایانی قصاید دربارۀ طبیعت- یکی فصل خزان و دیگری فصل بهار- است. این نکات از آن جهت بیان­ می­ شود که علاوه بر آشنایی با شیوۀ سخنوری فرّخی سیستانی، در ادامه و با مقایسۀ نمونه­ های شاعران دیگر به تحوّل این ساختارشکنی در تشبیب پی­ برده­ شود.

این روش پس از فرّخی ادامه یافته و در قرن ششم با شکل متفاوت و کامل­تری نمایان­ شده­ است. گاه در ابتدای یک قصیده­ تشبیب وجود نداشته و در نظر همگان قصیده­ای مقتضب شناخته­  می­ شود. امّا در پایان قصیده و در جایی که شاعر قصد تجدید مطلع دارد، شاعر به سرودن تشبیب روی­ می­ آورد. حال این پرسش پیش می­ آید که این­گونه تشبیب­ ها را چه بنامیم؟ آیا نام قصیدۀ مقتضب همچنان بر آن­ها باقی خواهد­ماند یا اینکه حتی با تغییر جایگاه تشبیب و آوردن آن از ابتدا به انتها،  قصیده­ای را مشبّب می­کند؟ به بیانی دیگر آیا حتماً باید تشبیب یک قصیده در رأس ساختمان عمودی آن باشد تا قصیده­ای مشبّب خوانده­شود یا نه؟ وجود نمونه­ هایی موجب­ می­ شود که به این پرسش پاسخی منفی داده­ شود و با اغماض بگوئیم که تشبیب در هر جایی از قصیده که به کار رود همچنان ماهیّت، وظیفه و اثر خود را داشته و آن قصیده را می­ توان مشبّب نامید. مانند نمونه­ ای از فلکی شروانی که با مطلع زیر سروده­ شده­ است:

سپهر مجد و معالی محیط نقطۀ عالم

جهان جود و عوالی چراغ دودۀ آدم
(فلکی شروانی،1345: 43)

فلکی پس از سرودن ابیات بسیاری در ستایش منوچهر شروان شاه با آوردن بیتی مصرّع، تشبیبی در توصیف معشوق آورده و پس از آن به ستایش مجدّد ممدوح و شریطه پرداخته­است.

کجاشد آن که مرا خان بدو بدی خوش و خرم
ز هجر آن لب نوشین که بود همدم جانم

که تا شد او دل و چشمم تباه شد ز تف و نم
دلم برید و ز چشمم بریده می­ نشود نم…
(همان: 48)

گویا این شیوه میان شاعران آذربایجان طرفداران بیش­تری داشته و از این روست که در میان آثار شاعران این ناحیه مانند: فلکی شروانی، مجیر بیلقانی و به­ ویژه خاقانی، این شیوه پیروی شده­ است. خاقانی در این شیوه تحوّلات دیگری ایجاد کرده و تجدید تشبیب را از یک مرتبه فراتر برده­ است؛

به­ صورتی که گاه تا چهار مرتبه هم در یک قصیده تشبیب آورده­ است. مانند قصیده­ای که مطلع نخست آن چنین است:

عشق بیفشرد پا بر نمط کبریا

برد به دست نخست هستی ما را ز ما
(خاقانی،1374: 35)

خاقانی پس از این تشبیب با آوردن مطالع دیگری که در ادامه بیان­ می­ شود، تشبیب­ هایی دربارۀ صفت معشوق وصف طبیعت و شکوائیه سروده­ و در پایان به ستایش ممدوح پرداخته­ است:

ای صفت زلف تو غارت ایمان ما

نافۀ آهو شده­است ناف زمین از صبا

داد مرا روزگار مالش دست از جفا

عشق جهان­سوز تو بر دل ما پادشا
(همان:36)
عقد دو پیکر شده­است پیکر باغ از هوا
(همان:37)
با که توانم نمود نالش از این بی­وفا
(همان)

در میان شاعران سبک عراقی نیز این طریقه دنبال­ شد و شاعرانی مانند کمال­ الدین اسماعیل، سعدی، سلمان ساوجی و عبید زاکانی در این طریقه طبع­ آزمایی کرده­ اند. کمال اسماعیل بلافاصله پس از تشبیبی در وصف شب با آوردن مطلعی دیگر مجدداً به توصیف شب پرداخته و سپس به مدح روی­ آورده­ است. مطلع دو تشبیب به ترتیب زیر است:

چو خیل زنگ بیاراستند صفّ جدال

شبی که منزل شادی دروست میلامیل

سپاه روم هزیمت گرفت هم در حال
(کمال­الدین اسماعیل،1348: 191)

شبی که جام سعادت دروست مالامال
(همان:192)

سعدی شاعر دیگری از سبک عراقی است که در قصیدۀ بلندی تجدید مطلع کرده و به این ترتیب دو تشبیب را در قصیده­ای جای داده­است. او در تشبیب نخست خود ابیات فراوانی در نصیحت­ گری سروده­ است و سپس با آوردن بیتی که ما در این رساله آن را «بیت انتقال» نامیده­ و در ادامه دربارۀ آن سخن­­ گفته­ ایم، موضوع تشبیب را تغییر داده و وصف معشوق پرداخته­ است. مطالع دو تشبیب به ترتیب زیر در قصیدۀ او مضبوط است:

به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار

کجا همی­رود این شاهد شکرگفتار؟

که برّ و بحر فراخ است و آدمی بسیار
(سعدی،1385: 748)

چرا همی­نکند بر دو چشم من رفتار
(همان:750)

سلمان ساوجی حدود پنج قصیده دارد که در آن به انتقال تشبیب و تازه­ سازی آن پرداخته­ است.برای نمونه به یک نمونه از آن­ها اشاره­ می­ شود که در دیوان او با مطلع زیر آمده­است:

دارم آهنگ حجاز ای بت عشاق­نواز

راست­کن ساز نوائی ز پس راه حجاز
(سلمان ساوجی،1382: 118)

شاعر پس از ابیاتی در وصف اشتیاق کعبه، بیت مصرّع زیر را سروده و مجدّداً به موضوع پیشین ادامه­ داده­ است:

ای به گرد حرمت طوف­کنان اهل نیاز

عاشقانی بصفا راهروانی سرباز
(همان)

آخرین شاعری که اشعار او در این بخش بررسی­ می­ شود، عبید زاکانی است. در نمونه­ای از اشعار او مشاهده­ می­ شود که شاعر در تشبیب نخست به وصف بهار پرداخته­ و پس از آن با آوردن مطلعی دیگر، توصیف معشوق را پیش­ رو داشته­ است. تشبیب­ های او با ابیات زیر آغاز می­ شوند:

شد ملک فارس باز به تأیید کردگار

گل باز جلوه­کرد بر اطراف جویبار

خوشتر ز صحن جنت و خرّمتر از بهار
(عبید زاکانی،1343: 30)
ای ترک نازنین من ای رشک نوبهار
(همان:31)

از ابتدایی­ ترین شکل این شیوه در سبک خراسانی و در اشعار فرّخی سیستانی تا ظهور آن در سبک عراقی و آثار شاعرانی مانند سعدی و عبید زاکانی، تغییر و تحوّلاتی در این­گونه از تشبیب­ ها روی داده­ است. در شعر فرّخی هیچ بیت مصرّعی نیامده­ است و شاعر بدون هیچ مقدّمه و زمینه­ سازی، موضوع را تغییر داده و موضوع تشبیب دوم او نیز وصف طبیعت است. امّا رفته­ رفته این شیوه تکامل­ یافت و شاعران دوره­ های سپسین او با آوردن مطلعی دیگر، به قصیده جهت­ می­ بخشیدند و موضوع را با درنگی کوتاه تغییر می­دادند. البته در این زمینه استثنائاتی هم وجود دارد که شاعران ادامۀ موضوع تشبیب نخست را در تشبیب دوم قصیده دنبال­ می­کردند. در این دوران که از قرن ششم تا قرن هشتم و سبک عراقی را شامل­ می­ شود، موضوع تشبیب دوم قصیده بیش­تر وصف معشوق و حالات عاشقانه است؛ از این جهت است که شاعران پیش از تازه­ سازی و تجدید تشبیب، خود در قالب بیتی اعلام­ می­کنند که قصد انتقال مطلب و تجدید تشبیب دارند و از آن با عنوان «غزل» نام­ می­ برند. همانگونه که پیش از این بیان­ شد شاید بتوان این بیت که معمولاً پیش از تمام مطالع دوم قصاید مطالعه­ شده آمده­ است را «بیت انتقال» نامید.  برای نمونه به برخی از این ابیات انتقال اشاره­ می­ شود:

به نغمه زهره هم از پردۀ سپاهان کرد

دوش گفتم غزلی در نظر نرگس تر

روایت غزلی مطلعش بر این منوال
(کمال­الدین اسماعیل،1348: 192)
کرد در دیده سواد آن غزل تر نرگس
(سلمان ساوجی،1382: 123)

پس از مطالعه و بررسی نمونه­ های یاد شده و آشنائی با ساختار قصایدی که بخش تشبیب در چارچوب آن تغییریافته­ اند، باید به دنبال پاسخ به این پرسش باشیم که شاعران چه دلیلی برای این ساختار شکنی و انتقال جایگاه تشبیب داشته­ اند؟ آیا این شیوه از نظر روانی پشتوانه­ ای دارد؟ در پاسخ به این پرسش­ها بایدگفت که چنین شیوه­ای با پشتوانۀ دلایل روانی مورد توجّه شاعران قرارگرفته­ است که مهم­ترین این دلایل می­تواند رفع کسالت و خستگی از مخاطب و اثرگذاری نیکو از استماع قصیده در ممدوح را برشمرد(ر.ک. مؤتمن،1371: 14). گاه خود شاعران به این نکته اشاره­ کرده و دلیل روانی آن را ذکر کرده­ اند. چنانچه عبید زاکانی به تأثیر ملالت­ زدایی آوردن تشبیب در پایان قصیده پرداخته­است:

در این میان غزلی درج­ می­کنم زیرا

ز جنس شعر، غزل به برای دفع ملال
(عبید زاکانی،1343: 35)

دلیل روانی دیگری که برخی از شاعران به آن معترف­ شده­ اند، عجز و خستگی آنان در ستایش ممدوح است. به این شیوه شاعران با بیان تشبیب دیگری، به ذهن و اندیشۀ خود استراحت داده و سپس به ستایش دوبارۀ ممدوح می­ پردازند. برای نمونه ابیات زیر بیان­ می­ شوند:

من این قصیده به پایان نمی­توان م­برد

چون ز تقریر بیانت عاجز آمد طبع من

ز بهر ختم قصیده به خاطرم غزلی خوش

که شرح مکرمتت را نمی­ رسد پایان
(سعدی،1385: 770)
این غزل سرزد درون دل در اثنای ثنا
(سلمان ساوجی،1382: 4)
دراوفتاد نگشته مدایح تو مختم
(فلکی شروانی،1345: 48)

دلیل دیگری که شاعران را به تجدید تشبیب واداشته­ است شادی و نشاط مضاعف آنان بر اثر رویدادی درونی یا بیرونی است که خود به آن اذعان­ داشته­ اند. مانند شادی از فتح و پیروزی یا نشاط از یک حالت عرفانی. ابیات زیر از سلمان ساوجی در تأیید این مطلب بیان­می­شود:

از فرح فتح پارس، مطرب عشّاق دوش

عاشقان حرم از جام ندا سرمستند

این غزل نو نواخت راه سپاهان گرفت
(سلمان ساوجی،1382: 67)
مطربا این غزل از پردۀ عشّاق نواز
(همان:118)